Bireylerin kendi davranışlarını yönetmesi eğitimin en temel amaçlarından biridir. Öğretmenler, öğrencilerine kendi davranış sorumluluklarını almaları için kendini yönetme stratejilerini kazandırmalıdır. Alan yazında kendini yönetme stratejileri içerisinde yer alan kendini izleme stratejisi, yetersizlikten etkilenmiş öğrencilerin problem davranışlarının azaltılmasında ve akademik becerilerin kazandırılmasında sıklıkla kullanılan bir davranış yönetme stratejisidir.
Bu yazıda, bir kendini yönetme stratejisi olan kendini izleme stratejisi hakkında bilgi ve stratejinin nasıl uygulanacağını anlatılmaktadır.
Kendini yönetme stratejisine sahip olan bireyler kendilerine sunulan görevleri iyi bir şekilde analiz eder, hedef koyar, koydukları hedeflere uygun stratejiler belirler, hedeflere ulaşıp ulaşmadıklarıyla ilgili kendilerini izler ve gerektiğinde bu hedeflere ulaşmak için belirledikleri stratejilerde uyarlamalarda bulunurlar (Butler ve Winne, 1995; Zimmerman, 1989).
Kendini yöneten öğrenciler dışarıdan bir kontrol sürecine gerek kalmadan da kendi davranışlarını kontrol etmeyi öğrenebilirler ve ortama uygun biçimde davranabilirler; böylece öğretmenin yeni amaçları kazandırabilmesi için öğretime harcadığı zaman artar (Yücesoy-Özkan, 2007).
Kendini yönetme becerileri okul öncesinden üniversite öğrenimine kadar olan bireylere akademik başarıyı artırmak için öğretilebilir ve uygulanabilir
Yapılan çalışmalar bu becerilerin otizm, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu, öğrenme güçlüğü, zihinsel yetersizlikten etkilenmiş bireyler ve davranışsal ve duyuşsal bozukluğu olan bireyler tarafından öğrenilip uygulanabilir olduğunu göstermektedir(Lee, Simpson ve Shogren, 2007; Mooney, Ryan, Uhing, Reid ve Epstein, 2005).
Kendini yönetme (self-management), farklı tür stratejilerden oluşmaktadır. Alan yazında bu stratejiler, kendine ön uyaran verme (antecedent cue regulation), kendine yönerge verme (self-instruction), kendini değerlendirme (self-evaluation), kendini pekiştirme (self-reinforcement) ve kendini izleme (self-monitoring), stratejileri başlığı altında yer almaktadır (Agran, King-Sears, Wehmeyer ve Copeland, 2003; Alberto ve Troutman, 1995; Boyle ve Hughes, 1994; Browder ve Shapiro, 1985; Koegel ve Koegel, 1990; Schloos ve Smith, 1994).
Kendini İzleme Stratejisi (Self-monitoring) Kendini izleme stratejisi, kendini gözleme ve kendini kaydetme olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Kendini gözleme, öğrencinin hedef davranışı gerçekleştirip gerçekleştiremediğini ve hedef davranış için istenilen ölçütü karşılayıp karşılayamadığını gözlemeyi; kendini kaydetme ise bu gözlemleri öğrencinin kendisinin kaydetmesini içerir (Agran ve ark., 2003; Coyle ve Cole, 2004; Ganz, 2008; Lee, Palmer ve Wehmeyer, 2009).
Kendini izleme stratejisi kullanılarak bir öğrenciye hedeflenen davranışları kazandırmaya karar vermeden önce öğrencinin hedeflenen davranışı hali hazırda sergiliyor olup olmadığı belirlenmelidir. Öncelikle şu unutulmamalıdır ki kendini izleme stratejisi bir öğretme stratejisi değil bir kendini yönetme stratejisidir. Kendini izleme stratejisinin kullanılmasına karar verilen öğrenci için amaç hedeflenen davranışı kazandırmaktan ziyade kendi kendini kontrol etme stratejisini kazandırmaktır. Örneğin, öğrenci becerisine sahiptir fakat bu sırada bir takım yanlışlıklar yapıyor ve istenilen süreden çok daha uzun bir zamanda verilen işi tamamlıyordur. Bu durumda, kendini izleme stratejisi akademik başarıyı arttırmak ve süreyi azaltmak için kullanılacak olan uygun bir stratejidir. Ancak öğrenci deste bozarak çıkarma becerisine sahip değilse öncelikli olarak öğrenciye bu becerinin kazandırılması gereklidir. Yönerge izleme, bir etkinlikle meşgul olma, akademik doğruluk, dikkat süresini arttırma, akademik ve sosyal performansı arttırma gibi pek çok davranış kendini izleme stratejisi kullanılarak öğrencilere kazandırılabilir.
Agran ve ark.,(2003), kendini izleme stratejisini öğrencilere kazandırmak için 10 adımdan oluşan bir öğretim planı geliştirmişlerdir. Aşağıda bu planın basamaklarına ve açıklamalarına yer verilmiştir. Kendini İzleme Stratejisi Öğretim Planı
- Hedef davranışın tanımlanması olumlu ve olumsuz örneklerin sunulması: Örneğin, problemi doğru ve istenilen sürede yapma becerisi için olumlu örnek; problemi okumak, uygun olmayan örnek; problemi okumadan verilen sayılarlaişlem yapmak.
- Hedef davranışın yararlarının tartışılması: En önemli basamaktır. Öğrencinin özelliklerine göre (yaş, dil becerileri, bilişsel beceriler vb) günlük yaşamdan örnekler sunulmalı ve öğrenciyle becerinin önemi hakkında tartışma ortamı yaratılmalıdır. Çünkü öğrenciyi kazandırılacak beceri için motive etme süreci bu basamağı kapsar.
- Hedef davranış için başarı ölçütünün belirlenmesi ve uygulama yaptırılması: Hedef davranış belirlendikten sonra öğrenciye uygun olan ve olmayan davranışlar sergilenir ve öğrenciden uygun olan ve olmayan davranışları ayırt etmesi istenir.
- Kendini izleme stratejisini ve bu stratejiyi kullanmanın yararlarını anlatma ve bu strateji kullanılırken kullanılacak materyalleri tanıtma: Bu basamakta öğrencilere kendini izleme stratejisinin yararları ve bu strateji kullanılırken kullanılacak olan araç-gereçler tanıtılır. Bu araç-gereçlerin başında kendini izleme değerlendirme kontrol listesi yer almaktadır. Kendini izleme değerlendirme kontrol listesi kazandırılmak istenilen hedef davranışın özelliğine uygun olarak hazırlanmış, öğrenciden yapması beklenilen davranışların sırasını içerir. Örneğin, hedef davranış toplama işlemlerini hızlı ve doğru bir şekilde yapmak ise, değerlendirme kontrol listesinde, “işlemi okudum mu, doğru cevabı cevap anahtarından kontrol ettim mi, bir işlem bittikten sonra diğer işleme geçtim mi ?”, şeklinde ifadelerin yer alması gereklidir. Değerlendirme kontrol listesi öğrencilerin yaş düzeyleri dikkate alarak hazırlanmalıdır. Küçük ve okuma yazma becerisine sahip olmayan çocuklar için kontrol listesinde yapmaları gerekli görevler resimlenmelidir. Bu çocuklara kontrol listesini, uygun şekilde davrandıklarında işaretleme yoluyla ya da bir kaba marka atma şeklinde kullanmaları öğretilmelidir. Daha büyük çocuklar için ise, kendi davranışlarını grafikleştirmenin öğretilmesi gerekebilir. Örneğin, hedef davranış öğrencinin doğru çözdüğü matematik problemlerinin sayısını arttırmak gibi akademik performansı arttırmaya yönelik bir davranış ise öğrencinin her günün sonunda doğru çözdüğü matematik problemlerinin sayısını grafiğe işleyeceği bir sistem geliştirmek gerekir. Ayrıca bu basamakta öğrencinin kendini izleme sırasında işitsel, dokunsal ya da görsel uyaranlardan hangisinin öğretmen tarafından sunulacağının belirlenmesi gerekmektedir. Genelde mutfak saati ya da mp3 çalar gibi biip sesi veren işitsel uyaranların kullanılması önerilmektedir. Uygulayıcı bu basamakta, bu araç-gereçlerin nasıl kullanılacağını ilk önce kendisi göstermeli sonra öğrenciden göstermesini istemelidir. Ayrıca, bu basamakta öğrencilerin istenilen ölçüte ulaştıklarında gün içinde ve haftanın sonunda kazanacakları ödüllerin ve çizelgelerinin tanıtılması gerekmektedir
- Kendini izleme stratejisini kullanmaya model olma: Bu basamakta uygulayıcı, kendini izleme stratejisinin kazandırılmak istenilen davranışa nasıl uygulanacağına model olur. Bunun için uygulayıcı kendini izleme değerlendirme kontrol listesinde yer alan davranışları tek tek yapmalı ve yaparken de yüksek sesle düşünerek öğrenciye model olmalıdır. Uygulayıcı bu basamakta kasti olarak uygun olmayan davranış örneklerini de sergilemeli ve bu durumun sonucunu da yüksek sesle düşünmelidir. Bu basamak, üzerinde en çok zaman harcanılacak basamak olmalıdır.
- Rehberli uygulama aşaması: Uygulamanın öğrenci ile birlikte yapıldığı basamaktır. Öğrencinin beceriyi kullanabileceği gerçek durumlar sunulmalı ve yapacaklarını hatırlatacak sorular sorularak beceriyi yapması sağlanmalı.
- Öğrencinin kendini izleme stratejisini kullanma yeterliliğinin değerlendirilmesi: Uygulayıcı öğrencinin kendini izleme stratejisini ne düzeyde uyguladığını değerlendirmek için öğrenci yeterliliği değerlendirme kontrol listesi geliştirmelidir. Bu, öğrencinin kullandığı kendini izleme değerlendirme kontrol listesindeki ifadelerin 3. tekil şahısa uyarlanmış halidir. Öuygulayıcı öğrencisinin kontrol listesinde yer alan basamakları doğru bir şekilde uygulayıp uygulamadığından emin olmalıdır. Bu basamak bir bakıma bağımsızlık basamağıdır ve öğrencinin gerçek ortamlarda kendini izleme stratejisini kullanmaya geçmeden önce akıcılığını arttırmayı hedeflemektedir.
- Kendini izleme stratejisinin kullanılacağı gerçek durumların tartışılması: Bu basamak öğretmenin, öğrenciye artık bu süreci öğrendiğini ve kendi başına kaldığında da öğrendiği tüm bu uygun davranışları bulunduğu ortamda sergileyeceğini ifade ettiği basamaktır. Bu basamakta öğrenciyle nerede ve ne zaman kendini izleme stratejisinin kullanılacağı tartışılır.
- Gerçek durumlarda bağımsız uygulama fırsatının sağlanması: Bu basamakta amaç öğrencinin kendini izleme stratejisini uygulayarak hedef davranışı sergilemesidir. Ancak, uygulayıcı bu sırada öğrencinin davranışını aralıklarla gözlemlemelidir. Eğer öğrencinin davranışı kabul edilen düzeyin altına düşüyor izlenimi veriyorsa o zaman 7. basamak tekrar gözden geçirilmeli ve gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
- Gerçek durumlarda öğrencinin kendini izleme stratejisini kullanma bağımsızlığının değerlendirilmesi: Bu son basamak bir anlamda öğrencinin bu stratejiyi genelleyip genelleyemediğinin değerlendirilmesidir. Kısacası bu basamak, öğrenciye çalışma süresini hatırlatan mp3 çalar sesinin ya da kontrol listesindeki hatırlatıcı basamakların devre dışı bırakıldığı basamaktır. Bu da öğrencinin kendi davranışını gitgide azalan sıklıklarla gözlemesi ve kaydetmesiyle mümkün olmaktadır. Ancak, bu sırada uygulayıcı, öğrencinin davranışını aralıklarla gözlemlemeli ve öğrenciye hedef davranışın kapsamına uygun pekiştirme sağlamalıdır. Örneğin, “Sen artık kendi başına hem hızlı hem de doğru bir şekilde problemleri çözebiliyorsun. Aferin sana” gibi ifadelerle öğrenci pekiştirilmelidir.
Yakup Peker
Zihin Engelliler Öğretmeni
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Agran, M.,King-Sears, M., Wehmeyer, L.M., & Copeland, S.R. (2003). Student-Directed learning. Paul H. Brookes Publishing Co.,Inc
Aykut,Ç.-Varol,N.(2013). Kendini izleme stratejisi: uygulama için 10 adım. Özel Eğitim Dergisi, Ankara üniversitesi ,Ankara.
Yücesoy-Özkan, Ş. (2007). Zihin yetersizliği olan öğrencilere yönelik hazırlanan kendini yönetme
Stratejileri öğretim paketinin etkililiği. Yayınlanmamış doktora tezi. Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.